It is nei achten, dus mei der nimmen mear op ‘e dyk wêze. It is roettsjuster, lantearnen brâne der al lang net mear.
Mem en ik sitte yn ‘e keamer, net al te waarm en hast like tsjuster as bûten, it lytse karbidlampke jout net folle ljocht. Ik wol fansels lêze, mar dat falt net ta.
Heit en broer Jelle (8 jier âlder as ik) binne neffens in fêst ritueel efkes foar achten de doar út gien. Heit giet nei bûten, harket goed oft der fuotstappen te hearren binne, jout Jelle in sein, dan stekke se gau de dyk oer en geane fia in achterompaadsje nei de bakker ta foar it wyklikse kaartjûntsje.
Jelle syn iennige fersetsje, hy sit thús ûnderdûkt en mei him dus net fertoane. Hy hat gelok hân dat er sa lang frij bleaun is fan arbeidzjen yn Dútslân. De earste jierren mocht er syn Mts-stúdzje yn Ljouwert ôfmeitsje en doe’t er eksamen dwaan koe, hearde hy fan in freon dat de direkteur fan de Grinzer Mts jongemannen de kâns joech om noch twa jier troch te learen en noch in diploma te heljen. Dat mocht net, de man liet de jonges as it ware ûnderdûke op skoalle en wie dêrmei strafber. Hy weage dus noch al wat foar syn jonges.
Mar ôfrûne simmer wie ek dat diploma helle en doe moast de kar makke wurde: nei Dútslân of ûnderdûke. Nei Dútslân gean, dat diene je net, it wie fansels ek hiel gefaarlik: wy hearden elke nacht it ientoanige gebrom heech yn ‘e loft fan de fleanmasines, dy’t op reis wiene mei har bommen. Yn ‘e moantiid itselde paad werom, ast’ gelok hiest as bemanning.
Underdûke dus, oerdei meast boppe mei stúdzjeboeken, jûns ûnder.
Mem en ik sieten dus hiel rêstich yn stilte, doe’t wy op in stuit gepraat hearden bûten, fuotstappen om it hûs. Dat kaam faker foar, wy wisten wat it betsjutte: de soldaten, dy’t yn Snits bivakearden, hiene wer in oefenjûn. It wiene net de superbataljons, dy sieten oan it front. Dit wie alles wat Hitler noch fine koe: jonges fan 16, 17 jier en manlju fan dik oer de 60. Net bot motivearre folk uteraard, se wisten dat de strijd ferlern wie, de alliearde legers sieten al aardich tichteby.
Wy harken der dus mar amper nei, oant ynienen de bel gong!
Dat koe nimmen oars wêze as in soldaat.
Mem gong oerein: “Ik kin mar better iependwaan, Jelle is net thús en wa wit war se oars dogge”.
Mei it karbidlampke yn ‘e han de gong yn, ik der achteroan, bang, ik wie 15 en gjin held. Mem die de doar iepen en dêr stie in soldaat mei syn gewear yn ‘e hân.
“Fahrrad, ich muss fahrrad haben”, sei er en hâlde foar myn gefoel syn gewear op Mem rjuchte. No wie ik echt deabenaud!
Mem hie net mear as legere skoalle hân, mar se sei:hiel rêstich: “Geen Fahrrad, wij gaven Fahrrad aan Deutschers.”
Dat wie sa, doe’t de fytsen ynlevere wurde moasten, hie Heit de fyts fan Mem en fan my fuortbrocht, mar syn eigen, de bêste fan de trije, hie er net jûn, dy waard kreas himmele en ûnder it bêd yn harren sliepkeamer lein. Dy skoandere, noch goede fyts, dy’t sa djoer west hie, oan de fijân jaan, dat koe er net.
Ik wist dat dy fyts dêr dus flak njonken ús yn de sliepkeamer lei en die de mûle al iepen, ús mem fielde dat blykber, se seach my oan wylst se in bytsje foar my stean gong. Se sei noch in kear dat wy de fytsen oan de Dútsers jûn hiene.
Ik woe wol raze: Jou dy fyts doch, hy sjit Mem dea! Mar blykber wie har oerwicht sa grut dat ik neat sei.
En doe wie it ynienen net mear nedich: de soldaat draaide him om en ferdwûn hastich yn it tsjuster tusken de huzen.
Op itselde stuit begriepen wy it: wy hearden kommandearjende stimmen tichterby kommen. Mem die gau hiel stil de doar ticht en suchte fan verromming. En ik sei: “Hy hie mem grif deasketten!”
Pas folle, folle letter haw ik begrepen dat wy net itselde seagen: ik seach in soldaat mei in gewear yn ‘e hân, Mem seach in deabenaude jonge, dy’t allinne mar nei hûs woe, nei syn feilige hûs,nei syn eigen folk. Net mear fjuchtsje, it wie ommers al verleren.
Ary Meintema-Jeltema